De kanalen worden onderverdeeld in zoete en brakke kanalen. Voor de zoete kanalen worden 8 ecotopen onderscheiden en 10 eco-elementen onderscheiden. De ecotoopindeling voor zoete kanalen is van toepassing op Van Harinxma Kanaal, Prinses Margrietkanaal, Van Starkenborch Kanaal, Eemskanaal, Winschoterdiep, Noord Willemskanaal, Drentse Hoofdvaart, Meppelerdiep, Overijssels Kanaal, Twente Kanaal, Noordhollands Kanaal, Amsterdam-Rijnkanaal, Merwede Kanaal, Maas-Waalkanaal, het noordelijke deel van het Schelde-Rijnkanaal, Wilhelminakanaal, Zuid-Willemsvaart, Noordervaart, Kanaal van Wessem-Nederweert en Julianakanaal. De brakke kanalen omvatten 9 ecotopen waarin in totaal 10 eco-elementen kunnen worden teruggevonden. De brakke kanalen waarop de ecotopenindeling van toepassing is, zijn Noordzeekanaal, het zuidelijke deel van het Schelde-Rijnkanaal en Kanaal van Gent naar Terneuzen. Voor de laatste twee kanalen is de indeling alleen van toepassing op de Nederlandse delen die in Nederland liggen.
Zowel de zoete als brakke kanalen worden gekenmerkt door een lichtklimaat waarbij beïnvloedt , gestuurd door relatief hoge slibconcentraties, dieper dan 2 meter geen waterplanten worden verwacht, als ook door een zeer sterke tot matige (antropogene) mechanische dynamiek als gevolg van scheepvaart. Voor de brakke kanalen zijn zoutconcentraties en zuurstofloosheid, als gevolg van beperkte menging van het water, ook belangrijke stuurvariabelen. Net zoals bij de andere watertypen van het RWES-aquatisch, worden de ecotopen primair ingedeeld op waterdiepte.
...
De ecotoopklasse zeer diep water komt enkel voor in brakke wateren en omvat alle delen in kanalen die permanent dieper zijn dan 10 meter. Over de horizontale (lengte) richting neemt het chloridegehalte toe in de richting van de zee. Over de verticaal ontstaat er een gelaagdheid in het chloridegehalte, waarbij de laag net boven de bodem ('zouttong') een hoger chloridegehalte heeft dan de waterlagen daarboven. De ligging van de zoutgradiënt wordt met name bepaald door de water aan- en afvoer in een kanaal. Afhankelijk van de verversingssnelheid kan de zouttong meer of minder zuurstof bevatten en beïnvloedt zo het De verversingssnelheid van een waterlichaam is in dit ecotoop van belang, omdat, als gevolg van het uitzakken van veel organisch materiaal, de zuurstofvoorraad in de zouttong uitgeput kan raken. In de zouttong komen dan geen vissen of bodemfauna van enige betekenis voor. Bij voldoende verversing van de zouttong (in de buurt van de sluizen) bevat de diepe zouttong voldoende zuurstof, waardoor leven in en boven de bodem mogelijk is; op de bodem kunnen borstelwormen en kreeftachtigen voorkomen.
Zoutgradienten De zoutgradiënten veroorzaken zowel een horizontale als een verticale variatie in de verspreiding van fytoplankton-, zooplanktonzoöplankton-, macrofauna- en visgemeen-schappen in zeer diep brak watervisgemeenschappen. In de buurt van de sluizen worden de mariene en brakwater soorten aangetroffen, meer landinwaarts kan het aandeel zoetwatersoorten sterk toenemen als gevolg van de aanvoer van zoet water. In het Noordzeekanaal loopt deze gradient van 0,5 CI7I CI/I bij Amsterdam tot 6 CI7I CI/l bij UmuidenIJmuiden. Uit onderzoek aan dit kanaal is gebleken dat bepaalde plankton- en macrofaunasoorten (met name de brakke soorten) als 'kanaal-eigen' kunnen worden beschouwd: deze soorten komen namelijk niet voor in de aanvoerende zoete of zoute wateren. In het Noordzeekanaal komen daarnaast ook typische Zuiderzeerelicten Zuiderzee-relicten voor, zoals het zuiderzeekrabbetje (Rithropanopeus harrisii) en de borstelworm (Streblospio shrubsolii).
In het zeer diepe water komen geen waterplanten voor. Fytoplankton is Door afwezigheid van waterplanten is fytoplankton de belangrijkste primaire producent. De hoogte van de biomassa is afhankelijk van de voedselrijkdom, de beschikbaarheid van licht en de verblijftijd van het water in het kanaal. In de diepere waterlagen vindt (praktisch) geen primaire productie plaats door gebrek aan licht. Hier vindt afbraak plaats van het bezonken organisch materiaal, waardoor het zuurstofgehalte (weinig bij menging) daalt. Bij de aanwezigheid van voldoende zuurstof bestaat de bodemfauna uit kreeftachtigen (vlokreeften en garnalen) en wormen van brakke of zoute milieu's zoals de zeeduizendpoot (Nereis spec). Op een diepte groter dan 10 meter komen tweekleppigen weinig of niet voorzijn tweekleppigen nagenoeg afwezig. De visfauna in het kanaal dicht bij zee bestaat uit zoutwatervissen, zoals bot, dikkopje, steenbolk, tong en haring en trekvissen als paling, zeeprik, rivierprik en zeeforel. In de hogere en minder brakke waterlagen verder landinwaarts komen ook snoekbaars, brasem en blankvoorn voor. De aanwezige vis vormt een voedselbron voor visetende watervogels als aalscholver, grote zaagbek, nonnetje en fuut.Als gevolg van het uitzakken van veel organisch materiaal, zonder dat verversing van de zouttong plaatsvindt (dus met name meer landinwaarts), kan de zuurstofvoorraad in de zouttong uitgeput raken als gevolg van afbraakprocessen. In de zouttong komen dan geen vissen of bodemfauna van enige betekenis voor. Bij voldoende verversing van de zouttong (in de buurt van de sluizen) bevat de diepe zouttong voldoende zuurstof, waardoor leven in en boven de bodem mogelijk is; op de bodem kunnen borstelwormen en kreeftachtigen voorkomen.
Diep water
De ecotoopklasse diep water omvat die gebieden die permanent tussen de 2 en 10 meter diep zijn. Al het diepe water is gekenmerkt door een zeer sterke tot matige (antropogene) mechanische dynamiek als gevolg van de scheepvaart. Er wordt aangenomen dat mechanische dynamiek het voorkomen en samenstelling van biota te bepaaltbepaald, waardoor er voor deze diepte klasse geen ecotopen onderscheiden worden op basis van het bodemtype. Een kanttekening is wel dat mogelijk slibbodems van de andere bodemtypes verschilt door de afwezigheid van kreeftachtigen, muggenlarven en tweekleppigen en de aanwezigheid van wormen. In brakke systemen is er over de horizontaal en verticaal een zoutgradient.
Zoet water
Het lichtklimaat is in kanalen als gevolg van de slibrijkdom en dynamiek zodanig dat dieper dan 2 meter (ecotoopklasse diep water) geen waterplanten worden verwacht. Fytoplankton is Door de beperkte lichtdoordringing is fytoplankton in de bovenste waterlagen de belangrijkste primaire producent. De hoogte van de biomassa is afhankelijk van de voedselrijkdom en de beschikbaarheid van licht.
Zoet water
De bodemfauna bestaat uit tweekleppigen, kreeftachtigen, muggenlarven en wormen. In slibrijke delen komen vooral wormen voor. Bodemfauna-etende vissoorten bestaan onder meer uit blankvoorn, brasem, pos en paling. Roofvissen van het diepe open water zijn baars, snoekbaars en grote exemplaren van de snoek. De aanwezige vis vormt een voedselbron voor viseters als aalscholver, grote zaagbek, nonnetje en fuut. Duikeenden als kuifeend en tafeleend foerageren op bodemfauna tot een diepte van circa 5 meter.
Brak water
Het lichtklimaat in kanalen als gevolg van de slibrijkdom is zodanig dat dieper dan 2 meter geen waterplanten worden verwacht. Fytoplankton is daarom in de bovenste waterlagen van diep brak water de belangrijkste primaire producent en vegetatie is nagenoeg afwezig. De fytoplanktonpopulatie bestaat uit brakwatersoorten enDoor de horizontale en verticale zoutgradiënt bestaat de fytoplanktonpopulatie uit brakwatersoorten die, afhankelijk van de afstand tot zee, daarnaast meer zoutwater- dan wel zoetwatersoorten . De hoogte van de biomassa is afhankelijk van de voedselrijkdom, de beschikbaarheid van licht en de verblijftijd van het water. De bodemfauna bestaat uit tweekleppigen, kreeftachtigen, muggenlarven en borstelwormen. Bij slibbodems overheerst laatstgenoemde groep. Evenals bij het zeer diepe open water bestaat er in brakke kanalen een zoutgradient zowel in lengterichting als over de verticaal. Dit komt tot uiting in de fytoplankton en omvat. Deze gradient is ook zichtbaar in de macrofaunasamenstelling en het meer of minder voorkomen van vissoorten van zoet of brak water. De onderlaag van het diepe water is meestal permanent brak. In het diepe water van brakke kanalen komt de visstand grotendeels overeen met die van het zeer diepe water. De aanwezige vis vormt een voedselbron voor viseters als aalscholver, grote zaagbek, nonnetje en fuut. Duikeenden als kuifeend en tafeleend eten bodemfauna tot op een diepte van circa 5 meter. De bodemfauna bestaat uit tweekleppigen, kreeftachtigen, muggenlarven en borstelwormen. Bij slibbodems overheerst laatstgenoemde groep.
Matig diep water
De ecotoopklasse matig diep water betreft kanaalwater dat tussen de 1 en 2 meter diep is en wordt gekarakteriseerd door een sterke tot geringe dynamiek. Bij een sterke dynamiek als gevolg van scheepvaart is de waterbodem veelal verdedigd met bijvoorbeeld asfalt of blokkenmatten. Op deze verdedigingen komt veel macrofauna voor. De bodem van minder dynamische delen zijn veelal niet verdedigd en kunnen bestaan uit verschillende bodemtype. Deze ecotoopklasse komt ook voor bodemtypen. Ook achter een vooroeververdediging komt deze ecotoopklasse voor, waarbij onderscheid gemaakt wordt in een gesloten en open vooroeververdediging. Bij een open vooroeververdediging is er uitwisseling met het water van het kanaal en kan er enige stroming achter de verdediging optreden. De bodem achter een verdediging is vaak niet ook nog verdedigd (hard). Als gevolg van vooroeververdediging heeft vegetatie meer kans, maar er kan ook een belemmerende sliblaag aanwezig zijn.
Zoet water
Binnen de ecotoopklasse matig diep en ondiep water kunnen zowel op Zowel op de zeer dynamische plaatsen als op dikke slibbodems groeien geen waterplanten groeien. Wel kan bestaande vegetatie slib invangenHet voorkomen van waterplanten kan wel slibinvang in de hand werken. Uit onderzoek aan de oeverfauna van het Noordhollands Kanaal is gebleken dat langs de oevers macrofauna vrijwel alleen wordt aangetroffen tussen/op vegetatie en op hard substraat. Voorbeelden van macrofaunasoorten die in kanalen worden aangetroffen zijn driehoeksmossel, Caenis horaria, Nais barbata, Potamothrix moldaviensis, Arrenurus globator, Limnesia undulata, Limnesia maculata, Piona coccinea, Tanypus kraatzi, Endochironomus gr. albipennis, Acroloxus lacustris, Erpob-della testacea en Helobdella stagnalis. Daarnaast kunnen op verharde delen epipelische kiezelwieren worden aangetroffen. Op kale, onverdedigde bodem komt langs de oever nauwelijks macrofauna voor . Op en op slibbodems komen alleen wormen voor. Voor vissen zal het water zonder waterplanten weinig te bieden hebben: voedsel en paaiplaatsen komen niet of zeer beperkt voor. De levensgemeenschap van het ondiepe water zonder begroeiing (en zonder verharde bodem) zal slechts bestaan uit de beperkte aanwezigheid van vissoorten van het dieper water.
Achter een vooroeververdediging is de dynamiek ten gevolge van golfslag veel minder en heeft vegetatie veel meer kans. Onder eutrofe omstandigheden zijn de perspectieven voor waterplanten achter Eutrofe omstandigheden in combinatie met een gesloten vooroeververdediging waar stroming ontbreekt echter minder gunstig; zijn slechte leefomstandigheden voor waterplanten: perifyton-groei en slib op bladeren verminderen de beschikbare hoeveelheid licht voor de plant, hetgeen de overlevingskansen vermindert. Door Wanneer er een open vooroeververdediging is, kan de stroming als gevolg van scheepspassage wordt de aanwezige vegetatie (ondergedoken waterplanten of drijfbladplanten) achter een open vooroeververdediging als het ware 'schoongespoeld'. Dit heeft een gunstig effect op waterplanten. De waterplanten bieden het schoon spoelen van slib. Waterplanten bieden zooplankton beschutting tegen predatie . Op en op en tussen de waterplanten komt een rijke fauna van ongewervelden voor. De bodemfauna heeft deels overeenkomsten met de macrofauna van het diepe water, maar is door de grotere diversiteit aan voedsel meestal soortenrijker. De waterplanten bieden paaiplaatsen voor vis en schuilgelegenheid voor visbroed. Daarnaast foerageren diverse watervogels op waterplanten zoals knobbelzwaan en meerkoet.
Brak water
In brakke kanalen komen op Dit ecotoop komt over het algemeen alleen voor langs oevers van kanalen zonder een vooroeververdediging. Bij afwezigheid van een vooroeververdediging is, als gevolg van een te grote morfodynamiek door golfwerking geen sliblaag aanwezig. Het ecotoop kan echter ook voorkomen in een natte strook achter een (bijna) dichte vooroeververdediging, wanneer zich hierin een dikke laag slib heeft opgehoopt of op andere plaatsen met weinig tot geen morfodynamiek. Zowel op zeer dynamische plaatsen als op dikke slibbodems kunnen geen waterplanten groeien. Wel komen op zacht substraat (slib) voornamelijk borstelwormen voor.
Ondiep water
Ondiep water betreft kanaalwater dat tussen 1 en 0,3 meter diep is. Binnen dit ecotoop is er geen klei als substraat aanwezig, vermoedelijk als gevolg van erosie tot slib. De eco-elementen liggen vooral in de ondiepere en weinig dynamische delen. Echter, driehoeksmosselen kunnen zich ook handhaven in een meer dynamisch milieu door aanhechting op hard substraat. Vegetatie (ondergedoken waterplanten of drijfbladplanten) is in kanalen nagenoeg alleen mogelijk in een natte strook achter een vooroeververdediging. Vegetatie zal niet snel ontstaan op een slibbodem, maar bestaande vegetatie kan in de ondiepe delen wel goed veel slib invangen. Helofyten komen voor op de overgang van land naar water in ondiep water tot een diepte van circa 1 meter diep. Bij afwezigheid van een vooroeververdediging is in de oeverzone geen sliblaag aanwezig als gevolg van een te grote mechanische dynamiek door golfwerking. In . In de brakke kanalen is het chloridegehalte van deze delen van het water praktisch altijd < 3 g Cl/l.
...
In het ondiepe water en op de drassige overgang van water naar land kunnen komen diverse helofytensoorten voorkomen. Vanaf een breedte van ongeveer 0,5 meter wordt de zone ecologisch relevant. Wanneer de breedte beperkt is, kan de helofytenzone als broedgelegenheid fungeren voor weinig veel-eisende watervogels zoals fuut, wilde eend en kleine karekiet. Bij een grotere breedte zijn er mogelijkheden voor veeleisende soorten als grote vuurvlinder (Lycaena dispar ssp. batava), de libel beekrombout (Gompus vulgatissimus), enkele spinnen (prachtige rietbewoner Donacochara speciosa en rietstrekspin Tetragnatha striata), diverse zoogdieren (noordse woelmuis en waterspitsmuis) en vogels (snor, baardmannetje, bruine kiekendief en roerdomp). In brede natte stroken kan zich een soortenrijkere helofytengordel vestigen dan in smalle natte stroken. Verder is de soortenrijkdom van de helofytenvegetatie afhankelijk van het beheer. Wanneer exploitatie van de vegetatie plaatsvindt, worden de zones vaak gedomineerd door riet of mattenbies. Bij meer natuurlijk beheer komen daarnaast ook soorten voor als grote egelskop en grote en kleine lisdodde. Het ecotoop heeft verder een belangrijke functie als paai- en opgroeigebied voor allerlei vissoorten (waaronder de snoek) en als biotoop voor een soortenrijke macrofaunagemeenschap.
Brak water
Waarschijnlijk zal ook het ondiep water zonder verdediging en met weinig tot geen slib weinig waarde hebben voor de macrofauna, als gevolg van de heersende grote morfodynamiek. Het ecotoop is derhalve niet geschikt voor een ontwikkelde macrofaunagemeenschap. Voor vissen zal dit ondiepe water zonder waterplanten weinig te bieden hebben: voedsel en paaiplaatsen komen niet of zeer beperkt voor. De levensgemeenschap van het ondiepe water zonder begroeiing (en zonder verharde bodem) zal slechts bestaan uit de beperkte aanwezigheid van vissoorten van het dieper water. Het ecotoop is daarom van beperkte ecologische betekenis voor het kanaalecosysteem. Verder is de soortenrijkdom van de helofytenvegetatie afhankelijk van het beheer. Wanneer exploitatie van de vegetatie plaatsvindt, worden de zones vaak gedomineerd door riet of mattenbies. Bij meer natuurlijk beheer komen daarnaast ook soorten voor als grote egelskop en grote en kleine lisdodde.
Brak water
Ondiep brak water met waterplanten kan in kanalen vrijwel alleen voorkomen op luwe plaatsen in havens of in een natte strook achter een open vooroeververdediging. Door de stroming die in open natte stroken op kan treden bij scheepspassage worden de planten als het ware 'schoengespoeld'. Dit heeft een gunstig effect op waterplanten die onder eutrofe omstandigheden veelal bedekt worden door slib of perifyton (fytoplankton dat zich op de bladeren vestigt). Slib of perifytongroei op bladeren verminderen de beschikbare hoeveelheid licht voor de plant, hetgeen ongunstig is voor de overlevings-kansenDe stroming van scheepspassage zorgt ervoor dat in de luwe, slibrijke delen, de planten van slib en perifyton worden ontdaan. In de ondiepe oeverzone vormen waterplanten de belangrijkste primaire producenten. Karakteristieke plantensoorten in brakke kanalen zijn onder meer snavelruppia, zannichellia, darmwier, zilte en stijve waterranonkel en schedefonteinkruid. De waterplanten bieden het zodplankton zooplankton beschutting tegen predatie. De bodemfauna heeft deels overeenkomsten met de macrofauna van het diep water, maar is door de grotere diversiteit aan voedsel meestal soortenrijker. Voorbeelden van macrofauna van brakke kanalen zijn Nereis diversicolor, Nais elinguis, Tubifex costatus, Neomysis integer, Rhithropanopeus harissii tridentatus, Telmatogeton spec, Mytilopsis leucophaeta, Potamopyrgus antipodarum, Cyathura carinata, Balanus improvisus en Ephydatia fluviatilis. De waterplanten bieden paaiplaatsen voor vis en schuilgelegenheid voor visbroed. Daarnaast foerageren diverse watervogels als knobbelzwaan en meerkoet op de vegetatie.
. Onverdedigde ondiep water gebieden hebben door de heersende grote morfodynamiek, weinig waarde voor de macrofauna. Het ecotoop is derhalve niet geschikt voor een ontwikkelde macrofaunagemeenschap. Voor vissen zal dit ondiepe water zonder waterplanten weinig te bieden hebben: voedsel en paaiplaatsen komen niet of zeer beperkt voor. De levensgemeenschap van het ondiepe water zonder begroeiing (en zonder verharde bodem) zal slechts bestaan uit de beperkte aanwezigheid van vissoorten van het dieper water.
Ook hier kunnen in In het ondiepe water en op de drassige overgang van water naar land kunnen diverse helofytensoorten voorkomen, Vanaf ongeveer 0,5 meter breedte wordt de helofytenzone ecologisch interessant. De zone kan bij een beperkte breedte als broedgelegenheid fungeren voor weinig veeleisende watervogels als voorkomen waarbij het voorkomen van de soorten vogels hetzelfde is als bij ondiepe, zoete kanalen: fuut, wilde eend en kleine karekiet . Bij een grotere breedte zijn er mogelijkheden voor veeleisende soorten als (weinig veeleisend) en snor, baardmannetje, bruine kiekendief en roerdomp . Het ecotoop heeft verder (veeleisend). Daarnaast hebben de ondiepe, brakke kanalen eveneens een belangrijke functie als paai- en opgroeigebied voor allerlei vissoorten (waaronder de snoek) en als biotoop voor een soortenrijke macrofaunagemeenschap. Afhankelijk van het beheer (meer of minder intensief, exploitatie van riet/ biezen) is de helofytenvegetatie meer of minder soortenrijk. Bij natuurlijk beheer kunnen riet, ruwe bies en zeebies worden aangetroffen. In brede natte stroken (> 3 meter) kan zich een soortenrijkere helofytengordel vestigen dan in smalle natte stroken.