Vissen in beken en kleine rivieren

1. Watertypen

De rekenregels uit deze factsheet zijn van toepassing op de KRW-watertypen R4, R5, R6, R9, R10 en R12. Tabel 1 geeft een overzicht van de kenmerken van deze watertypen.

2. Sturende variabelen

De belangrijkste factoren die de kenmerken van een stromend water bepalen zijn het afvoerpatroon en de geomorfologie van het afvoergebied. Deze factoren zijn bepalend voor de range en variatie in de voor vissen belangrijke stuurvariabelen zoals stroomsnelheid, diepte, en substraat. Hiernaast zijn de stuurvariabelen stroomsnelheid, diepte en substraat ook sturend voor de aanwezigheid van aquatische vegetatie, en hebben zo ook een indirect effect op de visfauna.

Een andere belangrijke stuurvariabele voor vis is de connectiviteit binnen een waterlichaam en tussen waterlichamen, waardoor vissen kunnen migreren tussen belangrijke habitats, of wateren kunnen koloniseren. Hierbij kan onderscheid gemaakt worden tussen laterale en longitudinale connectiviteit. Laterale connectiviteit betreft de verbinding tussen de hoofdstroom en aangrenzende ondiepe habitats in of nabij de oeverzone (nevengeulen, oeverzones en inundatiegebieden). De longitudinale connectiviteit gaat over migratiemogelijkheden in de lengterichting van de beek of rivier; hierbij kan de aanwezigheid van stuwen een beperkende factor zijn.

3. Opzet maatlat in de KRW-Verkenner

De maatlat vis in beken/riviertjes binnen de Verkenner is gebaseerd op de concept-maatlatten uit Van der Molen & Pot (2006). Doordat niet van alle vissoorten de habitateisen bekend zijn, is de berekeningswijze van deze maatlat in de KRW-Verkenner aangepast. Centraal hierbij staat dat voor specifieke soortgroepen bepaalde indicatorsoorten zijn toegekend, die representatief zijn voor de betreffende groepen (zie hieronder).

...

4. Rekenregels abiotiek - EKR vissen

De berekening van abiotiek naar de EKR van vissen in beken en kleine rivieren bestaat uit drie stappen, die onderstaand nader worden uitgelegd:
1. berekening van voorkomen soortenaantal en abundantie aan de hand van diepte en stroming;
2. uitvoeren van habitatcorrectiefactor voor migratiebarrieres en intensief onderhoud.
3. berekening van voorkomen van soorten naar EKR;

4.1 Berekening van voorkomen soortenaantal en abundantie aan de hand van diepte en stroming

Zoals onder opzet maatlat al werd aangegeven zijn de rekenregels gebaseerd op de habitatvoorkeur van indicatorsoorten. De indicatorsoorten zijn geselecteerd op grond van twee criteria:
- De soort wordt genoemd als type kenmerkend in de concept-maatlatten (Vriese & Beers, 2004; Van der Molen et al. 2004).
- Er zijn goed onderbouwde kennisregels (op basis van wetenschappelijk onderzoek) aanwezig voor de betreffende soort.

...

4.2 Uitvoeren van habitatcorrectiefactor voor migratiebarrieres en intensief onderhoud

Op het habitatpotentieel (zoals berekend aan de hand van diepte en stroming, zie hierboven) wordt een correctiefactor toegepast voor het effect van schonen en de aanwezigheid van migratiebarrières. Het schonen van beken/riviertjes zorgt voor aantasting van het natuurlijk habitat waardoor dit minder geschikt wordt en de draagkracht afneemt. De aanwezigheid van migratiebarrières is van invloed op de bereikbaarheid van geschikte habitats voor migrerende soorten.

Habitatcorrectiefactor migratiebarrières

Binnen de KRW-Verkenner wordt onderscheid gemaakt tussen de barrières die zich bevinden in het waterlichaam waarvoor de ecologische kwaliteit bepaald wordt en de barrières die zich bevinden in waterlichamen op de trekroute. De migrerende soorten in de kleinere beektypen zoals Beekprik migreren voornamelijk binnen deze beektypen voor de verschillende fasen van hun levenscyclus. Voor deze soorten wordt daarom alleen de aanwezigheid van barrières in het betreffende waterlichaam meegenomen voor het bepalen van de habitatcorrectiefactor. De grotere beken/rivierjes worden benut door migrerende soorten zoals de winden die vanuit andere watertypen (grotere rivieren) migreren. Voor deze soorten worden daarom ook de migratiebarrières die aanwezig zijn in waterlichamen op de trekroute meegenomen (zie tabel 6). De habitatcorrectiefactoren zijn veelal ingeschat op basis van expert judgement. De volgende formules worden toegepast voor het berekenen van de habitatcorrectiefactor voor migrerende soorten (HCF).

...

In bijlage 1 wordt een voorbeeld uitgewerkt hoe de correctiefactor voor barrières binnen waterlichaam berekend kan worden.

Habitatcorrectiefactor intensief onderhoud

Het schonen van beken heeft met name effect op de habitatkwaliteit doordat de aanwezigheid van structuurelementen en wordt aangetast waardoor vissen minder beschutting vinden. Het effect van schonen is ingedeeld in 3 klassen (tabel). Middels de maatregel natuurvriendelijk schonen neemt het percentage van een waterlichaam met intensief onderhoud af (en de habitatcorrectiefactor dus toe).

...

Geschikt habitat indicatorsoort = (percentage geschikt habitat)* minimum ( habitatcorrectiefactoren)
De waarden die uit deze formule komen (zowel voor soortensamenstelling als abundantie) worden gebruikt voor de berekening van de EKR.

4.3 Berekening van voorkomen van soorten naar EKR

Klassenindeling en EKR-scores van deelmaatlat soortsamenstelling
De maatlat soortsamenstelling uit de concept- maatlatten (Van der Molen 2004, 2006) gaat uit van het aantal typekenmerkende soorten in een beektype. Voor de verschillende toestandsklassen is hiervoor aangegeven hoeveel typekenmerkende soorten van de onderscheiden soortgroepen aanwezig dienen te zijn. Dit bleek binnen de KRW-Verkenner niet goed mogelijk. Het aantal soorten in de Verkenner is hiervoor te beperkt (levert problemen op bij het opstellen van 5 klassen). Daarom is in de KRW-Verkenner het voorkomen van een soort gerelateerd aan het areaal geschikt habitat in een waterlichaam. Het percentage geschikt habitat in een waterlichaam voor de indicatorsoorten wordt bepaald met het bakjesmodel van de KRW-Verkenner. Dit model berekent welk percentage van het waterlichaam voldoet aan bepaalde combinaties van diepte en stroomsnelheidsklassen. Op basis van expert judgement zijn voor geschikt habitat voor de betreffende soorten 5 klassen onderscheiden waarbij de score afloopt van 0.9 in de zeer goede toestand tot 0.1 in de slechte toestand. De klassengrenzen zijn gemaakt op basis van expert judgement. De totale score voor de maatlat soortsamenstelling wordt bepaald door het gemiddelde van de scores, van de voor het betreffende beektype kenmerkende soorten, te nemen (zie hieronder).

...

De eurytope indicatorsoort Blankvoorn en de habitatgevoelige inidicatorsoort Snoek behoren niet tot de referentievisgemeenschap van de kleinere beektypen R4 en R9. Daarom wordt de EKR hier op basis van minder soorten bepaald.   

5. Relaties met maatregelen

Mitigerende maatregelen in beken en riviertjes die de impact van antropogene invloeden op vissen kunnen verminderen of herstellen zijn:
- hermeandering;
- aanbrengen twee fasen profiel (accolade profiel);
- realisatie meestromende terreindelen (nevengeul, strang of aankoppeling oude beektrajecten);
- zomerbedverbreding/aanleg natuurlijke oevers;
- realisatie meefluctuerende of stromingsluwe bergende terreindelen;
- verwijderen oeververdediging;
- verwijderen stuw;
- aanleg vispassage;
- aanleg visgeleidingssysteem bij waterkrachtcentrales;
- visvriendelijk waterkwantiteitsbeheer bij kunstwerken;
- natuurvriendelijk schonen.

...

6. Kwaliteit rekenregels en validatie

De kwaliteit van de rekenregels is tijdens de peer review van maart 2007 als 'goed' beoordeeld. De rekenregels zijn niet gevalideerd. Onderstaande tekst vormt een weergave van de discussie die tijdens de peer review heeft plaatsgevonden.

Er is bij dit kwaliteitselement een keuze gemaakt voor een beperkt aantal stuurvariabelen, omdat blijkt dat op basis hiervan een goede inschatting kan worden gemaakt van de visstand. Veel factoren zijn impliciet verweven in de gekozen stuurvariabelen. Voor de R-typen zijn twee methoden uitgewerkt. De eerste methode is specifiek gericht op soorten, de tweede methode op het voorkomen van gilden, welke representatief zijn voor de aanwezigheid van habitats ofwel iets zeggen over de migratiemogelijkheden. De achterliggende stuurvariabelen zijn vergelijkbaar, waterkwaliteit wordt in de eerste methode niet meegenomen. De eerste methode is getest op de pilotstudie Gelderse Vallei en Eem. Ook de tweede methode zal hierop worden getest. Voorgesteld wordt om de eerste methode te gebruiken voor de deelmaatlat soortensamenstelling en de tweede voor de deelmaatlat abundantie.

7. Opmerkingen/kennisleemtes

Aantal indicatorsoorten per soortgroep in deelmaatlat abundantie
Bij de deelmaatlat abundantie is er voor gekozen om per soortgroep een indicatorsoort te kiezen die model staat voor deze soortgroep. Het is echter ook mogelijk meerdere indicatorsoorten per soortgroep te nemen (bijvoorbeeld alle kenmerkende soorten waarvoor rekenregels beschikbaar zijn). Zo is voor de soortgroep habitatgevoelige soorten nu de Snoek (prefereert stagnante-langzaam stromende habitats) opgenomen als enige indicatorsoort terwijl ook de meeste reofiele soorten (preferen stromende omstandigheden) tot de habitatgevoelige soortgroep gerekend worden. Voor de indicator habitatgevoelige soorten lijkt het gezien de (grote) verschillen in habitatvoorkeur van verschillende indicatorsoorten beter om meerdere soorten mee te nemen. Op deze manier worden de verschillende habitattypen die in een beek thuis horen meegenomen. In de toekomst kan onderzocht worden of dit betere resultaten oplevert.

...

Waterkwaliteit
Effect van eutrofiering en oplopende temperaturen in de zomer (door gebrek aan beschaduwing en lage stroomsnelheden) op het voorkomen van soorten is een kennisleemte. HerkolonisatieEr is weinig bekend over de mogelijkheden van beeksoorten om beken (over grote afstanden) te herkoloniseren. In beken waar geen bronpopulaties meer in de nabijheid aanwezig zijn is herintroductie mogelijk de enige oplossing om bepaalde soorten terug te krijgen.

8. Bronnen rekenregels en literatuur

Bronnen rekenregels

\* Aarts, T., 1995. Habitat Geschiktheid Model: het Bermpje Barbatula barbatulus. Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij, Nieuwegein.  \[model in 2000 herzien door J. Kranenbarg\]
\* Bakker, H., 1992. Habitat Geschiktheid Model: de Snoek Esox lucius. Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij, Nieuwegein. \[model in 2000 herzien door J. Kranenbarg\]
\* Breukelen, S. Van, 1992. Habitat Geschiktheid Model: de Blankvoorn Rutilus rutilus. Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij, Nieuwegein.
\* Nie, H.W. de, 1996. Atlas van de Nederlandse Zoetwatervissen. Stichting Atlas Verspreiding Nederlandse Zoetwatervissen. Doetinchem: Media Publishing. ISBN 90-76020-04-03. Grift, R.E., A.D. Buijse, W.L.T. van Densen, M.A.M. Machiels, J. Kranenbarg, J.G.P. Klein Breteler and \* \* \* J.J.G.M. Backx, 2003. Suitable habitats for 0-group fish in rehabilitated floodplains along the Lower River Rhine. River Research and Applications 19: 353-374.
\* Houten, J. van, 1997. Habitat Geschiktheid Model: Winde Leuciscus idus en Serpeling Leuciscus leuciscus. Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij, Nieuwegein. \[model in 2000 herzien door J. Kranenbarg\]
\* Klein Breteler, J.G.P. & J. Kranenbarg, 2000. Gidssoorten matrix Ecologische Netwerkstudies: Annex vis. Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij, Nieuwegein.
\* Kranenbarg, J., 2005. Ecosysteemprocessen rivieren. Visfauna: Kennisontwikkeling en toepassing in model HABITAT. WL \| delft hydraulics.
\* Nie, H.W. de & F.T. Vriese, 2001. Referentievisstand in regionale wateren: beken. Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij, Nieuwegein. OVB Onderzoeksrapport OND00121. 34 pp.
\* Semmekrot, S., 1992. Habitat Geschiktheid Model: de Beekprik Lampetra planeri. Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij, Nieuwegein. \[model in 2000 herzien door J. Kranenbarg\]
\* Van der Molen (redactie), et al., 2004. Referenties en concept-maatlatten voor rivieren voor de Kaderrichtlijn Water. STOWA rapport nr 2004-43. 
\* Vriese, T. & M. Beers, 2004. Referenties en maatlatten beken KRW Fase I en II. Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij, Nieuwegein.

Bijlage 1: Correctiefactor aanwezigheid migratiebarrières

Inleiding

De migratiemogelijkheden voor vissen zijn een belangrijke factor voor de ecologische kwaliteit van stromende wateren. Het doel van de migratie is voor de meeste soorten het bereiken van voortplantings- en/of opgroeigebieden. Hiernaast vindt er ook migratie plaats voor het bereiken van foerageer- en overwinteringsgebieden. Voor veel vissoorten geldt dat hun migratieroute via meerdere watertypen (en dus ook waterlichamen) loopt. De aanwezigheid van niet passeerbare kunstwerken is een vorm van degradatie die er toe lijdt dat karakteristieke vissoorten verdwijnen. Dit komt doordat bepaalde habitats die deze soorten voor het ronden van hun levenscyclus nodig hebben niet langer bereikbaar zijn. De aanwezigheid van een beperkt aantal barrières kan al leiden tot het verdwijnen van soorten. Omgekeerd kan het oplossen van migratieknelpunten zorgen voor de terugkeer van verdwenen soorten.
Er kan onderscheid gemaakt worden tussen soorten die migreren binnen het zoete water en soorten die migreren tussen de zee en zoete wateren (diadrome soorten). De soorten die hun levenscyclus binnen het zoetwatersysteem ronden migreren doorgaans over geringere afstanden dan de soorten die een deel van hun leven op zee doorbrengen. De grote trekafstand maakt de zoet-zout migranten zeer kwetsbaar voor de aanwezigheid van barrières. Veel van deze soorten (Steur, Elft, Zeeprik, Zalm, Zeeforel, Fint, Spiering) zijn dan ook uit onze riviersystemen verdwenen of zeer sterk afgenomen. Soorten die leven in de kleinere stromende wateren (beken en riviertjes) migreren veelal op een klein schaalniveau (lokaal-regionaal). Ondanks het geringe schaalniveau waarover migratie plaatsvindt, zijn ook deze soorten (Beekprik, Elrits, Gestippelde alver, Serpeling) in veel Nederlandse beken en riviertjes verdwenen. Dit komt doordat beken en riviertjes, met name in gebieden met een landbouwfunctie, vaak hoge dichtheden kunstwerken bevatten.

Effecten t.a.v. barrières die worden meegenomen in KRW-Verkenner

De ecologische kwaliteit van stromende wateren voor vissen wordt niet alleen bepaald door de aanwezigheid van geschikte habitats in het betreffende waterlichaam maar ook door de connectiviteit met andere waterlichamen. Daarom wordt de aanwezigheid van migratiebarrières meegenomen binnen de KRW-Verkenner. Er wordt zowel rekening gehouden met de migratiebarrières binnen het waterlichaam waarvoor de ecologische kwaliteit wordt bepaald als met barrières in andere waterlichamen die op de migratieroute liggen.
Het effect van barrières op de bereikbaarheid van geschikte habitats binnen een waterlichaam wordt bepaald middels een habitatcorrectiefactor. Het areaal geschikt habitat dat in potentie binnen een waterlichaam aanwezig is wordt vermenigvuldigd met deze factor. Hoe minder barrières er aanwezig zijn, hoe groter het areaal geschikt habitat dat bereikbaar is en hoe hoger de factorwaarde. Als er geen barrières zijn heeft de habitatcorrectiefactor een waarde van 1, bij één barrière een waarde van 0,5 (halvering gebied), bij twee barrières een waarde van 0,33 etc.
Ook het effect van migratiebarrières in de waterlichamen die op de trekroute liggen wordt bepaald. In principe betekent de aanwezigheid van een barrière een blokkering van de migratieroute waardoor de stroomopwaarts gelegen habitatgebieden niet bereikbaar zijn. Als er in de stroomafwaarts gelegen waterlichamen één of meer barrières aanwezig zijn betekent dit dat migrerende soorten het stroomopwaartse habitatgebied niet kunnen bereiken en nul scoren (het is evt. mogelijk barrieres te onderscheiden die gedeeltelijk doorlaatbaar zijn). Middels informatie over het watertype, het waternetwerk en de stromingsrichting wordt bepaald welke wateren op de migratieroute van de migrerende indicatorsoort liggen. Bijlage 1 beschrijft hoe de KRW-Verkenner dit doet.

Maatregel opheffen migratie barrières

Het oplossen van vismigratieknelpunten is een maatregel die de optrekbaarheid van stromende wateren verbeterd. Deze maatregel kan geselecteerd worden op waterlichaamniveau en op watersysteemniveau (generieke maatregel). Voor lokaal migrerende soorten, zoals de Beekprik, die hun leefgebied in de kleinere beektypen hebben zal het oplossen van migratieknelpunten op waterlichaamniveau reeds effect sorteren. Voor de soorten die op regionale/nationale schaal migreren zullen ook de migratieknelpunten in de waterlichamen die op de trekroute liggen moeten worden opgelost.

Voorbeeld toepassing rekenregels Winde in Gelderse Vallei

De volgende formules worden toegepast voor het berekenen van de habitatcorrectiefactor voor migrerende soorten (HCF).

...

Migratieroutes en barrières voor Beekprik en Winde in de beken van de Gelderse Vallei.

Habitatcorrectiefactor voor beken van type R6 Gelderse Vallei (indicatorsoort Winde)

...